بازتاب مضامین اخلاقی کلام امام علي (ع) در شعر سعدي شيرازي

قاسمی رضا

به‌ نـام خداوند جـان آفريـن

حكيم سخن در زبان آفريـن

اشاره

نهج‌البلاغه­ی امام علي 7چشمه­ی جوشان و خروشاني است كه بعد از قرآن‌كريم به دو اقيانوس بيكران و ژرف معارف و علم الهي متّصل است و مانند قرآن­كريم درآسمان علم و ادب و معرفت الهي و انساني همچون آفتاب پرتو افشاني مي­كند. نهج‌البلاغهكتابي نيست كه رسالت هدايت يك نسل و يك قرن را به عهده داشته باشد، بلكه مسؤوليّت آگاهي، بيداري، رشد، كمال، سعادت و نيكبختي همه­ی نسل­ها و همه­ی عصرها را بر دوش دارد. جاودانگي و زايندگي‌اش در اين است كه از ژرفاي وجود امام علي 7و از درياي موّاج فكر او نشأت گرفته است.آن حضرت آن­چنان به حقايق ثابت و لايتغيّر ناموس آفرينش و هستي راه يافته كه سخنش در هميشه­ی تاريخ، آب حيات سعادت را در كام تشنگان مي‌ريزد.

از اواخر قرن چهارم كه فرهنگ اسلامي انتشار تمام يافت و فرهنگ ايراني به صبغه­ی اسلامي درآمد و پايه­ی تعليمات براساس ادبيّات عربي و مباني دين اسلام قرار گرفت، بالطّبع، توجّه شعرا و نويسندگان به نقل الفاظ و مضامين حديث فزوني گرفت. يكي از شعراي توانمند ادب فارسي، سعدي شيرازي بوده كه كليّات اشعارش، بحق، فرهنگ نامه­ی ادب تعليمي است. تعاليم ارزشمند و انسان­ساز قرآن­كريم و احاديث معصومين :، به ­ویژه نهج‌البلاغه­ی امام علي 7، چون مرواريدهاي درخشان، شعرش را به مرتبه­ي والايي از كمال زيبايي رسانده است. بدون ترديد، رمز جذّابيت و مقبوليت عام شعر سعدي را در ارتباط مستقيم او با منبع اصلي و حقيقي فرهنگ ناب و زلال اسلام، يعني قرآن و سخن معصوم، بايد جست و اين است كه شعر وي بالنده و جاودانه شده، غباركهنگي برآن نمي­نشيند و از نسيم ايّام افسرده نمي­شود، بلكه شاداب و زنده مي­ماند.

سعدي انساني است متدّين و مهربان، متواضع، ساده­دل، آموزگار، نجيب، چاره‌انديش، خيرخواه، عالمي عارف و عارفي عالم، حكيمي صاحب نظر و شاعري شيرين زبان كه اصول عملي اخلاق و تربيت را با استدلال عقلي و نقلي با بياني سحرانگيز و آسماني در آثارش به تصوير مي­كشد. ايمان مذهبي و اعتقاد راسخ وي به مباني ديني از قصاید غرّايش در توحيد و اشعاري كه در بزرگداشت نبيّ مكرّم اسلام 9سروده، به روشني هويد است.

 

چکیده

پژوهشگران در مقاله­ی پیش‌رو، زير نظر و راهنمايي استاد، دكتر سيّد مهدي نوريان، بر آن شدند با مراجعه به كتاب نفيس و ارزشمند نهج­البلاغه­ی امام علي 7و مجموعه­ی اشعار شاعر تواناي ادب پارسي، شيخ مصلح‌الدّين سعدي شيرازي و منابع معتبر و موثّق ديگر، مضامين اجتماعي و اخلاقي را درحوزه­ی ادب تعليمي بازبيني و بررسي کرده، حاصل پژوهش خودرا به محضر ادب دوستان تقديم دارند. نخست، چهارده مضمون و موضوع غالباً اخلاقی، از قبیل قناعت و صرفه­جویی، صدق و راستی، تواضع و فروتنی، پرهیز از حرص و طمع، اخلاق و پاکی و ...که در دو اثر گرانسنگ سعدی، بوستان و گلستان، نمودی چشمگیرتر دارند انتخاب شد و به روش تطبیقی، مضامین مربوط به آن در سخن امام علی 7ریشه­یابی و استخراج و ذیل هر عنوان تدوین گردید.   

حاصل این تلاش آمیزه­ای است از سخنان گهربار امیر سخن علی 7و استاد سخن سعدی که اميد است توانسته باشد قطره­اي از درياي بيكران معارف نهج‌البلاغه را در شعر فارسي بشناساند و بشناسانند.

 

 

واژه­های کلیدی

امام علي 7، نهج‌البلاغه، سعدي شيرازي، بوستان،گلستان، ادب تعليمي، مضامين اخلاقي، مضامين اجتماعي.

 

مقدّمه

اگر در تاريخ پرفراز و نشيب دين مقدّس اسلام تفحصّي عميق انجام گيرد، اين نتيجه حاصل مي‌شود كه پس از رسول خدا 9 كسي كه بيش از هر انسان ديگري در اين حوادث نقش اساسي و تأثيرگذار داشته، وجود مبارك حضرت علي 7است؛ انسان كاملي كه به بركت انديشه­هاي بكر و عظيم او مذهب شيعه از فشار كوه­افكن و سيل خروشان قدرت فاسد خلفا و حاكمان جور مصون ماند؛ كسي كه تفكّر نابش در كتاب گرانسنگ نهج‌البلاغه عينيّت يافت؛ كتابي‌كه فصاحت و بلاغت كلامش از گردبادهاي ويرانگر زمانه در امان مانده و پس از قرن­ها به‌دست ما رسيده است.

آنچه انديشه­ها و افكار امام علي 7را به سلامت و در عين عافيت نگاه داشته، در واقع، سيره و روش عملي آن وجود مقدّس بوده است؛ زيرا آن بزرگوار تنها به‌ حرف و شعار اكتفا نكرده و با عمل به آنچه اعتقاد قلبي داشته به پيروان حقيقي خود فهمانيده كه افكار و انديشه­ها جز در قالب كردار و اعمال صحيح و سليم قابل دوام و بقا نيست. لذا بررسي بازتاب انديشه­هاي بكر و متعالي سيره­ی عملي امام علي 7در چشم‌انداز ادب فارسي در حوزه­ی ادب تعليمي قابل تحقيق، پژوهش و نگارش است:

بنابراين، آنچه بشر امروز سخت بدان محتاج است، مكارم اخلاق است كه در جهان‌بيني اسلامي، اصول اخلاقي منبعث از دستورالعمل‌هاي قرآن مجيد و سنن نبيّ اكرم 7و ائمّه­ی بزرگوار :است و وظايف فردي و اجتماعي انسان و روابطي كه با خدا و خلق او دارد در چارچوب برنامه‌هايي كه به­صورت احاديث و حِكَم از پيشوايان عاليقدر اين دين مُبين باقي مانده، ارایه شده است و شاعران متعهّد ادب فارسي نيز عواطف و انديشه­هاي بشر دوستانه­ی  خود را در قالب كلمات موزون به تصويركشيده­اند كه تأمّل و دقّت در آنها، چشم‌انداز زيبايي را براي انسان فراهم مي­نمايد.

يكي از اين شعراي توانا، كه بحقّ معلّم اخلاق و تربيت نام گرفته، شيخ مُصلح بن عبدالله سعدي شيرازي است.

سعدي شيرازي در بوستان، كه آكنده از نيكي و پاكي و ايمان و صفاست، با گشودن ده باب به روي كساني كه قصد گلگشت در اين فضاي معنوي را دارند، آنان را به آرمان‌شهري از اخلاق و فضيلت رهنمون مي­شود كه در چشم‌انداز آن، انسان بر قلّه­ی رفيع آدميّت برمي­آيد و از رذايل اخلاقي پاك و منزّه مي­شود.

«پسندها و آرزوهاي سعدي در بوستان بيش از ديگر آثار او جلوه­گر است. به‌عبارت ديگر، سعدي مدينه­ی فاضله­اي را كه مي­جُسته در بوستان تصوير كرده است. در اين كتاب پرمغز، از دنياي واقعي كه آكنده از زشتي و زيبايي، تاريكي و روشني و بيشتر اسير تباهي و شقاوت است كمتر سخن مي‌رود، بلكه جهانِ بوستان همه نيكي است و پاكي و دادگري و انسانيّت.»[1]

در اغلب اشعار سعدي، تفسير زندگيِ هدفدار و تبيينِ وظايف فردي، خانوادگي و اجتماعي و موضوعات اخلاقي چون احسان و نيكي، صله­ی رحم، شفقت و مهرباني، آداب سخن‌گويي، تربيت، پرهيزگاري و پاكدامني، صداقت و راستي، تواضع و فروتني، رازداري، توجّه به همنوع، صبر و شكيبايي، عدالت، قناعت و صرفه‌جويي، پرهيز از دروغ‌گويي، عيب‌جويي، حسادت و غيبت و ... به وفور ديده مي­شود.

پژوهشگران در اين مقاله به پيشنهاد استاد ارجمند دكتر سيّد مهدي نوريان با مراجعه به منابع مؤثّق و معتبر بر آن شدند به‌ بازتاب كلام مولاي متقيان، امام علي 7در شعر و انديشه­ی سعدي شيرازي از ديدگاه مضامين اخلاقي و اجتماعي پرداخته و حاصل پژوهش علمي خود را به محضر دوستداران ادب فارسي تقديم دارند. اميد است مورد پسند واقع گردد. (ان شاءالله).

 

1- قناعت و صرفه جويي

«قناعت، ضدِّ صفت حرص است، و آن حالتي است از براي نفس كه باعث اكتفا كردن آدمي است به قدر حاجت و ضرورت و زحمت نكشيدن در تحصيل فضول از مال.»[2]

چشم‌انداز قناعت و صرفه­جويي در آيات نوراني قرآن­كريم، آن‌جا كه خداوند متعال انسان­ها را به اين عمل نيكو سفارش مي­نمايد و از حرص و طمع باز مي­دارد، قابل تأمّل است. احاديث معصومين :نيز چون چراغي فروزان فرا راه بشريت، هدايتگرانه، انسان­ها را به‌سوي كمال مي­رسانند. در نهج البلاغه­ی امام علي 7،كه خود دايرةالمعارف علم اخلاق است، انسان­ها به قناعت و صرفه­جويي ترغيب و تشويق شده­اند:

«لاكَنزَ أَغني مِن القِناعَةِ.»[3]

«هيچ گنجي بي‌نيازكننده­تر از قناعت نيست.»

«قفْ عِندَ مُنتَهي رِزقِكَ.»[4]

«به روزي رسيده، قناعت‌كن.»

«القَناعَةُ مال لايَنفَدُ.»[5]    

«قناعت مالي است كه پايان نمي‌پذيرد.»

در بوستان سعدي، قناعت و استغنا، اصلي است معتبر و موجب سعادت. چه‌بسيار كساني كه به‌سبب نيازهاي خويش، به پستي تن در مي­دهند؛ به روايت قابوس‌نامه، پسر درويشي كه براي رسيدن به پاره­اي حلوا، سگ همبازي خود شد و به دستور او بانگ سگ مي‌كرد و شبلي از ديدن او مي‌گريست. مراد از قناعت، گوشه­گيري و پرهيز از سعي و عمل و ترك دنيا نيست. در بوستان كسي كه خود را چون روباه شل بيفكند كه ديگران دستش بگيرند دغل و نامحترم است:

در آرمانشهر سعدي، انسانِ قانع كسي است كه هرچه دارد در يك لحظه خرج نمي­كند، بلكه با درايت و ذكاوت همراه با آينده­نگري، خرسندي را پيشه مي­كند:

«سعدي با توصيه به ‌قناعت، به‌ تقويت خويشتن‌داري و مقاومت انسان در برابر جاذبه­هاي حرص‌انگيز جهان كه گوهر ذاتي آدمي را در خلاب حقارت و فساد ساقط مي­كند مي­پردازد و استعداد شخص را در عدم تسليم به ظلم و حفظ عزّت نفس و ضبط ارزش­هاي انساني مي­داند. اين است قناعتي كه سعدي تبليغ مي‌كند.»[8]

پدر شعر فارسي، ابوعبدالله رودكي سمرقندي نيز موضوع قناعت را مورد تأكيد قرار داده است:

 

2- دوست­يابي و ارزش و اهميّت دوستي

«بايد بداني كه دوستي و برادري گرفتن براي خداي – عزّوجّل – از عبادت­هاي فاضل­ترين است و از مقامات بزرگ است در دين. رسول 9گفت هركه حق تعالي به وي خيري خواسته بود، وي را دوستي شايسته روزي كند تا اگر خداي تعالي را فراموش كند با پادش دهد.»[10]

ارزش و اهمّيّت دوست و انتخاب بهترين همنشين در زندگي اجتماعي، از جمله مسایل اخلاقي با ارزشي است كه در آيات شريفه­ی قرآن­كريم و احاديث معصومين :به آن توجّه شده است و حضرت علي 7در كتاب ارزشمند نهج‌البلاغه حقوق اصلي دوستان را به نيكي بر مي­شمارد كه بسيار زيبنده است به آنها اشاره گردد.

«چون برادرت از تو جدا گردد، تو پيوند دوستي را برقراركن. روي برگرداند، تو مهرباني كن و چون بُخل ورزيد، تو بخشنده باش. هنگامي كه دوري مي­گزيند، تو نزديك شو و چون سخت مي­گيرد، تو آسان‌گير و به هنگام گناهش عذر او را بپذير، ... اگر خواستي از برادرت جدا شوي، جايي براي دوستي باقي گذار تا اگر روزي خواست به‌سوي تو بازگردد بتواند.»[11]

«أَعجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَنِ اكتسابِ الإخوانِ و أَعجَزُ مِنُهُ مَن ضَيَّعَ مَن ظَفِرَ بهِ مِنهُم.»[12]

«ناتوان‌ترين مردم كسي است كه در دوست­يابي ناتوان است و از او ناتوان­تر آن­كه دوستان خود را از دست بدهد.»

«لايَكُونُ الصَّديقُ صَديقاً حَتّي يَحفَظَ أَخاهُ في ثلاثٍ: في نِكبَتِهِ و غَيبَتِهِ و وفاتِهِ.»[13]

«دوست، دوست نيست مگر آن‌كه حقوق برادرش را در سه جايگاه نگهبان باشد: در روزگار گرفتاري، آن هنگام كه حضور ندارد، و پس از مرگ.»

آن­ حضرت انسان را از دوستي با افراد زير بر حذر مي­دارد:

«1- از دوستي با احمق بپرهيز؛ چراكه مي­خواهد به تو نفعي برساند، امّا دچار زيانت مي­كند.

2- از دوستي با بخيل بپرهيز؛ زيرا آنچه را كه سخت به آن نياز داري از تو دريغ مي­دارد.

3- از دوستي با بدكار بپرهيز؛ كه به اندك بهانه­اي تو را مي‌فروشد.

4- از دوستي با دروغ‌گو بپرهيز؛ كه او به سراب مي­ماند.»[14]

در آرمانشهر سعدي شيرازي، همنشين و دوست نيك و صالح مي­تواند در سرنوشت دوست خود بسيار مؤثّر باشد. دوست، فريادرس روز سختي و دادرس روزِ ظلم است، و در پريشان حالي دست دوست خود را مي­گيرد:

از لوازم دوستي، رازداري و وفاداري است كه زمينه­ساز اعتماد و همدلي مي­گردد. در اين باره سعدي آورده است:

درآرمانشهر سعدي، دوست نادان و احمق، سزاوار دوستي نيست. اين موضوع را در گلستانش چه نيكو بيان نموده است:

«هركه با بدان نشيند، اگر نيز طبيعت ايشان در او اثر نكند، به فعل ايشان متهم مي­گردد؛ تا اگر به خراباتي رود به نماز كردن، منسوب شود به خَمر خوردن.»

براستي، انتخاب همنشين و دوست خوب در زندگي انسان باعث تلطيف عواطف روحي است و مسير حيات دنيوي و اخروي انسان را معيّن مي­كند. بر اين اساس، شيخ شيراز و معلّم اخلاق، سعدي شيرازي، اين مهم را اين­طور يادآوري می­نماید:

 

3- عدالت

«عدالت عبارت است از بازداشتن خود از ستم به مردمان و دفع ظلم ديگران به قدر امكان از ايشان و نگاه داشتن هركسي را بر حق خود.»[18]

از ديدگاه اسلام، يكي از ويژگي­هاي اهل ايمان و عباد الرّحمان، اعتدال و ميانه­روي و دوري از هرگونه ظلم و ستم است؛ چراكه خداوند متعال همواره مؤمنان را به عدل و نيكي سفارش نموده است.[19] حضرت علي 7نيز عدالت را از بخشش­هاي الهي دانسته و همواره افراد جامعه، به­ویژه حاكمان را به برقراري عدالت و پرهيز از ظلم و ستم سفارش  مي­نمايد:

 

«استَعمِلِ العَدلَ وَ أحذَرِ العَسفَ و الحَيفَ. فَإنَّ العَسفَ يَعُودُ بالجَلاءِ و الحَيفَ يَدعُو الي السَّيفِ.»[20]

عدالت را بگستران و از ستمكاري پرهيزكن، كه ستم رعيّت را به آوارگي كشاند و بيدادگري به مبارزه و شمشير مي­انجامد.»

«عدالت، هر چيزي را در جاي خود مي­نهد، در حالي‌كه بخشش، آن را از جاي خود خارج مي­كند. عدالت، تدبير عمومي مردم است، در حالي‌كه بخشش، گروه خاصّي را شامل است، پس عدالت شريف‌تر و برتر است.»[21]

در باور سعدي شيرازي نيز سلطان عادل در دو گيتي پادشاست. بدون عدالت، نيكنامي براي سلطان حاصل نمي­شود. پس براي استقرار عدالت بايد  در هر كار، صلاح رعيّت در نظر گرفته شود:

سعدي، حدّ اعتدال را در امور زندگي شايسته و بايسته مي­داند و انسان­ها را به برقراري اين امر مهم، در مدينه­ی فاضله­ی خود سفارش مي­نمايد:

«جامعه­ی عدالت پيشه­اي كه سعدي مي­خواهد، وقتي چهره­ی زيباي خود را نمايان مي­كند كه در كنار آن تيره­روزي بيدادگران نيز در نظر گرفته شود. از اين­رو، گاه از سرنوشت دو برادر سخن مي­رود، يكي عادل و ديگري ظالم، كه اوّلي پس از مرگ پدر به­واسطه­ی عدل و شفقت در جهان نامور شد، و ديگري ستم ورزيد و دشمن بر او دست يافت.»[22]

 

4- صدق و راستي

«صدق، در لغت، راست‌گفتن و راست‌كردن وعده باشد، و در اين موضوع، مراد، راستي است؛ هم درگفتن و هم در نيّت و عزم و هم در وفاي آنچه زبان داده باشد و وعده كرده باشد و هم در تمامي حالت­ها كه پيش آيد او را.»[23]

راست­گويي و صداقت يكي از نيكوترين صفات اخلاقي است. شخص راست‌گو امين مردم و مورد احترام است. همه­ی انبيا و بزرگان دين به اين صفت نيكو موصوف بوده و آن­را ستوده­اند. خداوند متعال در قرآن‌كريم صادقين را توصيف و تحسين نموده و امام علي نيز در كتاب ارزشمند نهج‌البلاغه، اين صفت زيبا را به تصوير مي­كشد:

«الصَّادِقُ عَلَي شَفَا مَنجَاهٍ و كَرامَةٍ و الكاذِبُ عَلَي شَرَفِ مَهواهٍ و مَهَانهٍ.»[24]

«راستگو در راه نجات و بزرگواري است، امّا دروغ‌گو بر لب پرتگاه هلاكت و خواري است.»

«قَدرُ الرَّجُلِ عَلي قَدرِ هِمَّتِهِ و صِدقُهُ عَلي قَدرِ مُروّتِهِ وَ شَجاعتُهُ عَلي قَدرِ أَنَفَتِهِ.»[25]

«ارزش مرد به اندازه­ی همّت اوست و راست­گويي او به ميزان جوانمردي­اش و شجاعت او به قدر ننگي است كه احساس مي‌كند.»

«داريوش‌كبير در كتيبه­ی خود يك وصيّت جاوداني براي جميع ملل و همه­ی سلاطين بعد از خود باقي گذاشته و به آنان دستور مي­دهد هر كس مي­خواهد بناي استقلال مملكت  و سعادت ملّتش را براساس محكمي قائم سازد، بايد دروغ را از آن مرز و بوم رانده و راستي را در آن سرزمين استوار نمايد.»[26]

سعدي شيرازي، صداقت و يكرنگي و ثبات شخصيّت را تأكيد مي­كند و معتقد است در مشكل‌ترين دقايق زندگي بايد راست گفت، امّا زماني كه خير و مصلحت نوع بشر مطرح شود، سعدي دروغ مصلحت‌آميز را مي‌ستايد، تا جايي كه حتّي سخن راست فتنه‌انگيز را به دروغ مصلحت‌آميز برتري مي­نهد. همان ‌كه استاد مرتضي مطهري در كتاب فلسفه­ی اخلاق آن را تأييد  فرموده­اند.[27]

در آرمانشهر سعدي، انسان بايد به راست­گويي و صداقت عادت كند؛ زيرا دروغ گفتن مثل ضربتي لازم است كه اگر جراحت درست شود، نشان آن بماند:

 

5- تواضع و فروتني و پرهيز از غرور و تكبّر

«تواضع عبارت است از وضع نفس خود با حق در مقام عبوديّت و با خلق در مقام انصاف و وضع نفس با حق در مقام عبوديّت.»[28] به‌عبارت ديگر، «ضدّ صفت كبر، تواضع است و آن عبارت  است از شكسته نفسي كه نگذارد آدمي خود را بالاتر از ديگري ببيند.»[29]

تواضع و فروتني از نشانه­هاي بندگان صالح و با تقواست كه از خود‌بيني و خودپسندي اجتناب ورزيده و محبّت دل­ها را افزايش داده‌اند. امام علي 7انسان فروتن و متواضعي بود كه به همراه  آفتاب به خانه­ي يتيمكان بيوه زني تاييد و صولت حيدري را دستمايه­ي شادي كودكانه­شان كرد و بر آن شانه كه پيامبر پاي ننهاد كودكان را مي­نشاند. آن حضرت، ديدگاه زيبا و ارزنده­اي درباره­ی تواضع و فروتني داشته و همواره انسان­ها را از كبر و خودبيني و تكبّر بازداشته است:

«فَالمُتَّقُونَ فيها هُم أَهلُ الفَضائِلِ، مَنطِقُهُم الصَّوابُ و مَشيُهُمُ التَّواضُعُ.»[30]

«امّا پرهيزگاران در دنيا داراي فضيلت­هاي برترند، سخنانشان راست و راه رفتنشان با تواضع و فروتني است.»

«المُؤمِنُ يَكرَهُ الرَّفعَة و يشنَأُ السُّمعَةَ.»[31]

«مؤمن برتري­جويي را زشت و رياكاري را دشمن مي­شمارد.»

«ضَعْ فَخرَكَ وَ احطُط كِبرَكَ.»[32]

«فخر فروشي را واگذار و از مركب تكبّر فرود آي.»

«از خصايص روحي و اخلاقي سعدي تواضع بي­حدّ و فروتني بي­حصر اوست و بسياري از اشعار بوستان و غزل­ها گواهي صادق بر اين مدعاست، و اگر گاهي با كمال احتياط و زيركي و مهارت شاعري، به منظور هنرنمايي و لطف بيان به ذكر مضاميني مي­پردازد كه بعضي آن­را به خودستايي تعبير مي­كنند، هيچ شك نيست كه اين­گونه مضامين نوعي هنرپردازي شعري و قدرت‌نمايي شاعري است، نه خودستايي.»[33]

 

در آرمانشهر سعدي، «سر رفعت افراشتن»، «قدر بلند داشتن» و «اجر بيكران به‌دست آوردن» در گرو تواضع و فروتني است. بهترين نكته در باب تواضع، موعظه­اي است كه سعدي از استاد خويش نقل مي­كند:

قطره­ی باراني از ابر فرو مي­چكد، چو پهناي دريا را مي­بيند به چشم حقارت در خود مي­نگرد. صدف او را در كنار خود به جان مي­پرورد. در نتيجه، لؤلؤ شاهوار مي­گردد. طشت خاكستر بر سر بايزيد بسطامي ريخته مي­شود، امّا او به شكرانه،‌ دست به روي مي­مالد، چون نفس خود را در خور آتش مي­بيند، صبورانه تحمّل مي‌كند:

سعدي، تواضعي را كه باعث از بين رفتن شكوه و عظمت و هيبت انسان گردد نفي مي­نمايد. سگي پاي صحرانشيني را مي­گزد و مرد از پا در مي­آيد و شب از درد خوابش نمي­برد. دختر خردسالِ مرد صحرانشين كه كودكانه مي­انديشد به پدر تندي مي­كند كه مگر تو را دندان نبود تا سزاي سگ را بدهي. پدر جواب مي­دهد:

 

6- دنيا گزيني و دنيا گريزي

«دنيا منزلي است از منازل راه دين، و راه گذري است مسافران را به حضرت اُلوهيت، و بازاري است آراسته بر سر باديه نهاده تا مسافران از وي زاد خويش برگيرند، و مقصود از دنيا زاد آخرت است.»[35]

در قرآن كريم و روايات معصومين :همواره از دنيا با عناوين لهو و لعب و متاع غرور، مذمّت به عمل آمده و هم با عناوين تجارتخانه، مزرعه، سرمايه و ... ستايش و تكميل كننده­ی حيات اخروي معرّفي شده­ است. و در كلام گهربار مولاي متّقيان علي 7نيز ماهيّت اصلي دنيا اين‌طور بيان شده است:

«دنياي حرام بسيار فريبنده و بسيار زيان رساننده است. دگرگون شونده و ناپايدار، فناپذير و مرگبار، و كُشنده­اي تبهكار است. و آن­گاه كه به‌دست آرزومندان افتاد و با خواهش­هاي آنها دمساز شد، مي­نگرند كه جز سرابي بيش نيست. كسي از دنيا شادماني نديد، جز آن­كه پس از آن با اشك و آه روبه­رو نشد، هنوز با خوشي­هاي دنيا روبه­رو نشده است كه با ناراحتي­ها و پشت كردن آن مبتلا مي­گردد.»[36]

«الدُّنيا دارُ تَمَرٍّ لا دارُ مَقَرٍّ و النّاس فيها رَجلانِ: رَجُلٌ بَاع فيها نَفسَهُ فَأَوَبقَها، وَ رجُلٌ ابتَاعَ نَفسَهُ فَأَعتَقَهَا.»[37]

«دنيا گذرگاه عبور است، نه جاي ماندن، و مردم در آن دو دسته­اند: يكي آن‌كه خود را فروخت و به تباهي كشاند، و ديگري آن كه خود را خريد و آزاد كرد.»

 درك ماهيّت راستين زندگي دنيا، سعدي را بر آن داشت تا از دنيا به‌عنوان «كاروانسرا»، «سراب كاروان»، «سراي عاريتي» و «بستان و زرع آخرت» ياد كند. اين بينش ناشي از تأثيرپذيري سعدي از مكتب اسلام است. از ديدگاه اين مكتب، «دنيا مزرعه­ی آخرت است».

 در آرمانشهر سعدي، پارسا سيرت حق­پرستي، خشت زريّني به دستش مي‌رسد و خيال­بافي، دل روشنش را تيره مي­كند، مناجات شبانه روز و راز و نياز با حق را رها مي­كند و سر از عشوه­ی مست، به صحرا مي‌آيد، مي­بيند كسي بر سر گوري گِل مهيّا مي­كند، با خود به فكر فرو مي­رود:

در نظر سعدي، «دنيا نيرزد آن‌كه پريشان كني دلي»، نبايد دل بر اين دنياي فاني ببنديم كه با كس وفا نكرده است. وي، به عمران و آباداني دنيا توجّه دارد و حكّام و اُمرا را در زمينه­ی آباداني و عمران دنيا، به اميد رسيدن به زندگي جاويد و نام نيكو تشويق مي­كند:

حافظ شيرين سخن نيز در وصف دنيا آورده است:

 

7- پرهيز از حرص و طمع

حرص و طمع و زياده خواهي از صفات رذيله­ی اخلاقي و يكي از شاخه­هاي حبّ دنيا و از جمله صفات مُهلكه و اخلاق مُضلّه است. اين صفت خبيثه، بياباني است كران ناپيدا كه از هر طرف انسان در آن پيش مي­رود به جايي نمي­رسد. در كلام زيبايي از اميرمؤمنان 7، ضرورت پرهيز از حرص و طمع به زيبايي بيان شده ­است:

«الطَّمعُ رِقُّ مُؤبّد»[39]

«طمع­ورزي، بردگي هميشگي است.»

«وَ لَم يُصب صاحِبها منها شَيئاَ اِلّا فَتَحَت لَهُ حِرصاً عَليها.»[40]

دنياپرستان چيزي از دنيا به‌دست نمي­آورند، جز آن­كه دري از حرص به رويشان گشوده شده است.»

سعدي شيرازي نيز حرص و طمع را از رذايل اخلاقي برمي­شمارد كه در پرتو آن شخصيّت و آبروي انسان افول نموده و گوهر انسان به منجلاب بدبختي هدايت مي­گردد:

از ديدگاه سعدي، انسان حريص و طمعكار، اسير و بنده­ی شكم است. دين را دنيا مي­فروشد و خر را در برابر انجيلِ عيسي مي­خرد. جُره بازي است كه بر شهپرش سنگ آز بسته­اند و او همچون موشي است كه دندان به آز فرو برده و از غيب به گوش دل او رازي نمي­رسد:

 

8- مبارزه با نفس شيطاني (جهاد اكبر)

يكي از صفات ارزنده­ی اخلاقي، مبارزه با نفس شيطاني و مهار آن است. پيروي از هواي نفس و اميال شهواني، عقل را چنان مقهور و منكوب مي‌كند كه انسان را از سلوك راه آخرت باز داشته و او را به ارتكاب كارهاي زشت مي­كشاند.

حضرت علي 7ضرورت مبارزه با نفس شيطاني را در سخنان ارزشمند خود چنین يادآور مي­شود:

«فَاملِك هَواك.»[42]

«هواي نفس را در اختيار خودگير.»

«اَيّها النّاسِ! اِنَّ أَخوفَ ما اَخافُ عَليكم اثنانِ: اتّباعُ الهوي و طُولُ الأَمَلِ.»[43]

«اي مردم! همانا بر شما از دو چيز مي‌ترسم: هواپرستي و آرزوهاي طولاني.»

در آرمانشهر سعدي شيرازي، اطاعت از نفس امّاره، سعادت و خوشبختي را از انسان سلب مي‌نمايد و موجب جدايي انسان از خدا، انكار حق و صلح و سازش با باطل مي‌گردد:

بزرگي را پرسيدم در معني اين حديث كه «اعدي عدوّك نفسك الّتي بين جنبيك». گفت: به حكم آن­كه هر آن دشمني كه با وي احسان كني دوست گردد، مگر نفس را كه چندان كه مدارا بيش كني مخالفت زيادت كند.

 

9- اخلاص و پاكي و پرهيز از ريا و تظاهر

«ضدِّ ريا، اخلاص است، و آن عبارت است از پاك و خالص ساختن قصد و نيّت از غير خدا.»[45] «و ريا عبارت است از طلب كردن اعتبار و منزلت در دل­هاي مردم به وسيله­ی صفات و خصال نيك و پسنديده يا آثاري كه دلالت بر صفت نيك كند و آن ازاقسام جاه طلبي است.»[46]

صفت زيباي اخلاص و پاكي و نقطه­ی مقابلش صفت زشت اخلاقي ريا، در گلستان زيباي آيات نوراني قرآن­كريم و احاديث معصومين :مورد تأكيد قرار گرفته است. انسان مخلص در پرتو عمل به دستورات الهي سعي دارد عبادتش خالصانه و به دور از تظاهر و خودنمايي باشد.امام علي 7نيز در آيينه­ي شفاف نهج‌البلاغه به صفت اخلاقي اخلاص و نقطه­ی مقابلش ريا و تظاهر اشاره نموده­اند. از جمله:

«رَحِمَ الله أمرؤً ... خافَ ذنبَهُ قَدَّمَ خالِصاً وَ عَمِلَ صالحا.ً»[47]

«خدا رحمت كند كسي را كه از گناهان خود بترسد، خالصانه گام بردارد و عمل نيكو انجام دهد.»

«اِنَّ أَحَبَّ عِبادِ اللهِ اِليهِ عَبداَ...  قَد اخَلَص للهِ فَاستخَلصهُ.»[48]

«همانا بهترين و محبوب­ترين بنده نزد خدا بنده­اي است كه براي خدا اعمال خويش را خالص كرده، آن­چنان كه خدا پذيرفته است.»

«وَ اَعمِلوُا في غَير رياءٍ وَ لا سُمعَهٍ. فَأَنَّه مَن يَعمَل لِغَير اللِّه يَكلّه اللُه لِمَن عَمِلَ لهُ.»[49]

«و عمل نيك انجام دهيد، بدون آن­كه به ريا و خودنمايي مبتلا شويد؛ زيرا هركس، كاري براي غير خدا انجام دهد، خدا او را به همان غير واگذارد.»

در آرمانشهر سعدي شيرازي نيز، نسيم فرح‌بخش اخلاص به مشام مي­رسد. انسان رياكار در اين آرمانشهر، جايگاه و منزلتي ندارد و همواره مورد ملامت است. سعدي، تحقّق عبادت را به اخلاص و عبادت بدون اخلاص را فاقد ارزش مي­داند. او زنّار زرتشتي را در صورتي كه براي خوشايند مردم باشد با دلق صوفي برابر مي­داند:

سعدي از زبان باباي كوهي به كساني كه با ريا و تظاهر و در طلب شهرت و خودنمايي هستند، به اخلاص توصيه مي­كند و رسيدن به بهشت را با مكر و ريا محال مي­داند:

سعدي، رياكاري در نماز و عبادات را كليد دوزخ مي­داند و چنين مي­گويد: خداوند سجّاده­ی آن نمازگزاراني را كه با رياكاري به راه او سلوك مي­كنند، در آتش دوزخ مي­افكند:

 

10- صبر و شكيبايي

«صبر، تحمّل، شكيبايي و بردباري، و در اصطلاح، ترك شكايت از سختي و بلا نزد غيرخداست. و صابر كسي است كه خود را با بلا چنان قرين كرده باشدكه از آمدن بلا باك ندارد.»[51]

صبر و شكيبايي از نشانه­هاي بارز مؤمناني است كه خداوند در  قرآن­كريم آنان را ستوده است. اين صفت نيك اخلاقي در آيينه­ی احاديث معصومين :نيز جايگاه برجسته­اي دارد. امام علي 7در كتاب گرانسنگ نهج‌البلاغه به اين موضوع پرداخته­اند، از جمله:

«الإيمانُ علي أَربَع دَعائِمَ: علي الصَّبِرِ وَ اليَقينِ و العَدِلِ و الجَهادِ.»[52]

«ايمان بر چهار پايه استوار است: صبر، يقين، عدل و جهاد.»

«مَن لَم يَنجِهَ الصَّبرُ أَهلكُهُ الجَزَع.»[53]

«كسي را كه شكيبايي نجات ندهد، بي‌تابي او را هلاك گرداند.»

«وَ عَليكم بالصَّبرِ، فَانَّ الصََّبَر مِنَ الايمانِ كَالرأسِ مِن الجَسَد وَ لاخَيَرَ في جَسَدٍ لا رَأسَ مَعَهُ وَ لافي ايمانٍ لاصَبَر مَعَهُ.»[54]

«بر شما باد به شكيبايي، كه شكيبايي، ايمان را چون سر است برای بدن و ايمان بدون شكيبايي چونان بدن بي‌سر، ارزشي ندارد.»

صبر و شكيبايي به عنوان يكي از فضايل اخلاقي در انديشه­ی سعدي شيرازي نيز همواره مورد تأكيد بوده است:

در آرمانشهر سعدي شيرازي، حلم و بردباري از ويژگي مردان خداست و انسان مغرور و متكبّر از داشتن اين فضيلت بي­بهره است:

سعدي، حلم و بردباري را در برابر انسان­هاي پست فطرت و بدنهاد، مذموم دانسته و معتقد است بردباري در برابر اين گونه افراد، باعث افزايش جسارت آنان در بدي مي­گردد:

 

11- سخاوت و بخشش

«سخا، جوانمردي كردن نفس است با كسي كه مستحق بذل و بخشش باشد، و بخشيدن امور مرغوبه­ی طبع كه در حدّ ذات خود بلند رتبه و بزرگ قدر باشند آن امور مرغوبه در جايگاه­هاي  خود.»[56]

خداوند متعال در قرآن‌كريم انفاق كنندگان را مورد ستايش قرار داده و پاداش نيكو را براي آنان تضمين كرده است. در مجموعه­ی احاديث و سخنان گهربار معصومين :، به­ ویژه امام علي 7، نيز اين صفت اخلاقي به زيبايي به تصوير كشيده شده است، تاجايي كه بنا به فرمايش آن حضرت، كسي كه دوست دارد نام نيكي داشته باشد بايد در بذل مال دريغ نداشته باشد:[57]

«مَن أَيقَنَ بالخَلَفِ جادَ بالَعطِيَّه.»[58]

«آن كسي كه پاداش الهي را باور دارد، در بخشش سخاوتمند است.»

«الجُوُد حارِسُ الاعراضِ.»[59]

«بخشندگي نگه­دارنده­ی آبروست.»

«طُوبي لِمَن... أَنفَقَ الفَضلَ من مالِهِ.»[60]

«خوشا به حال آن كسي كه مازاد بر مصرف زندگي خود را در راه خدا بخشش مي­كند.»

در پهنه­ی سبز عالم سخاوت سعدي، هرچه هست بايد بر كف دست نهاد و به­وسيله­ی آن به حال دل‌خستگان نظركرد. درون فروماندگان را بايد شاد كرد و غريب را بي‌نصيب نبايد گذاشت تا بتوان گوي دولت ز دنيا ربود، و به تبع آن، با خود نصيبي به عقبي برد:

سعدي معتقد است بر سر بند احسان نبايد گره زد و وقت انعام نبايد خودپرست و رياكار شد؛ زيرا آنان كه مرد حق­اند، خريدار دكان          بي­رونق­اند:

در آرمانشهر سعدي، انسان نبايد با منّت نهادن بر ديگران، ارزش و ثواب سخاوت را از بين ببرد؛ زيرا:

 

12- عيب شناسي و اجتناب از عيب­جويي

عيب­جويي از خويشتن بسيار پسنديده است و از پايه­هاي تكامل روحي هر فرد محسوب مي­شود؛ يعني انسان با مشاهده­ی خود در آيينه­ی خودشناسي و كشف عيوب و نقايص اخلاقي و برطرف كردن آنها، مي­تواند قدم مهمي در جهت رشد و تكامل خود بردارد. آن نوع عيب‌جويي كه به‌منظور راهنمايي مردم به كارهاي نيك و متوجّه ساختن آنان به معايب كار خود صورت مي­گيرد، پسنديده و قابل تحسين است و از ديدگاه امام جعفر صادق 7 «بزرگ­ترين هديه­ی انساني» محسوب مي­گردد، امّا گاهي انگيزه­ی عيب‌جويي، تمسخر و تحقير ديگران است كه در پرتو اين عمل ناشايست اخلاقي، دوستي و صداقت به دشمني و عداوت مي­انجامد. از اين نوع عيب‌جويي در اسلام نهي شده است. حضرت علي 7نيز خطاب به مالك اشتر فرمودند:

«اي مالك! از رعيّت، آنان را كه عيب‌جوترند از خود دوركن؛ زيرا مردم عيوبي دارند كه رهبر امّت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است. پس مبادا آنچه بر تو پنهان است، آشكار گرداني و آنچه كه هويداست بپوشاني كه داوري در آن­چه از تو پنهان است با خداي جهان مي­باشد. پس چندان‌كه مي­تواني زشتي­ها را بپوشان تا آن را كه دوست‌ داري بر رعيّت پوشانده ماند، خدا بر تو بپوشاند.»[61]

«العَيبِ أَن تَعيبَ ما فِيكَ مِثلُه.»[62]

«بزرگ­ترين عيب آن است كه چيزي را که در خود داري، بر ديگران عيب شماري.»

«يا عَبَد الله لاتَعجَل في عَيبِ أَحَدٍ بذنبه.»[63]

«اي بنده­ی خدا، در گفتن عيب كسي، شتاب ‌مكن.»

در ضمير سعدي شيرازي بيان نقص، حتّي از زبان دشمن راهنماست و موجب رفع عيوب. مگر نه اين بود كه مأمون از زبان كنيزكي شنيد كه به سبب بوي دهانش از وي به رنج است و گريزان، درصدد رفع آن برآمد، يا حاتم اصم به قولي خود را به كري زده بود تا از زبان ديگران بدي­هاي خود را بشنود. پس:

يكي از مسایل اجتماعي كه سعدي به آن توجّه كرده، اين است كه دوستان خيرخواه، نبايد معايب و نقايصي را كه در دوست خود مي‌بينند پنهان دارند و او را متوجّه عيب خود نكنند و با تعارفات پوچ، غافل و مغرورش نگاه دارند، كه اين دوستي نيست، بلكه نوعي دشمني است:

امّا كساني كه زشت خويي در طبع آنان رُسته است، از طاووس جز پاي زشت را نمي­بينند و همواره زبان به عيب‌جويي ديگران گشوده­اند و اينجاست كه سعدي شيرازي در اين باره شيرازه­ی فكرشان را نادرست مي­داند:

                                                             

13- انسان دوستي و توجّه به همنوع

با نگرشي تحليلي در آيات شريفه­ی قرآن‌كريم و احاديث معصومين :نتيجه حاصل مي­شود هرجا گلستان پر طراوت قرآن و بوستان مصفّاي احاديث، به پرهيز از غيبت، حسادت،  ظلم و تعدّي و تجاوز، دروغ­گويي، قتل و جنايت، حرص، طمع و ... متحلّي شدن به صفات ارزشمند اخلاقي سفارش نموده است، همه، نشان از انسان دوستي و توجّه به همنوع در فرهنگ غني و انسان ساز اسلام است؛ زيرا «از نظر معيارهاي اخلاقي و اسلامي، انسان كسي است كه درد خدا را داشته باشد و چون درد خدا را دارد درد انسان­هاي ديگر را هم  دارد.»[66]

اين صفت نيك اخلاقي در آيينه­ی نهج‌البلاغه به خوبي به تصوير كشيده شده است، آنجا كه حضرت علي فرموده­اند:

«أَحَبَّ الأُمورِ اِليكَ اَوسَطَها فِي الحَقِّ وَ اَعمَّها في العَدلِ وَ أَجمَعها لِرَضي الرَّعيَّة، فَاِنَّ سُخطَ العامَّة يُجحِفُ بِرِضي الخاصَّه».[67]

«دوست داشتني‌ترين چيزها در نزد تو، در حق، ميانه­ترين، در عدل، فراگيرترين و در جذب خشنودي مردم، گسترده­ترين باشدكه همانا خشم عمومي مردم خشنودي خواص را از بين مي­برد.»

سعدي شيرازي نيز مبشّر صلح و دوستي است و در چشم‌انداز جهان آرماني او، بني آدم اعضاي يكديگرند و از يك گوهرند. غايت آرزوهايش تفاهم ميان ملّت­ها و از بين بردن خصومت­ها و كدورت­ها در جوامع انساني است. «روي هم رفته، سعدي هم يك استاد رموز عاشقي است و هم يك بشر دوست تيزهوش و كنجكاو كه مي­كوشد تا شخص بشر را به كمال آدميّت برساند و وجود وي را با رشته­ی محبّت با ساير همنوعان او بپيوندد. اگر درصدد باشيم نقش نگين اين شاهنشاه كشور آدميّت را بجوييم اينك آن نقش  نگين.»[68]

اين سخن، درست، برگرفته از حديث نبوي است:

«حالِ مردم با ايمان در دوستي با يكديگر و ابراز رحمت و عاطفت نسبت به يكديگر، حالِ پيكر يك انسان است كه چو عضوي از آن به درد آيد، باقي اعضاي آن پيكر با بي‌خوابي و تب، با آن عضو همدردي مي­كنند.»[70]

در آرمانشهر سعدي، عُمربن عبدالعزيز،كه نگين گرانبهايي بر انگشترش بود، وقتي در مردم آرام و توان نمی­بیند، وجودش همواره مضطرب و نگران می­شود، بر غريبان و يتيمان دل مي­سوزاند، در نتيجه، پول حاصل از فروش نگين را به درويش و مسكين و محتاج مي‌دهد:

گاندي مي­گويد: 

«در جهان فقط يك نيكي وجود دارد و آن دوست داشتن ديگران است.»[72]

و شاعر قباديان، ناصرخسرو، آورده است:

توجّه به ضعيفان، غريبان، ناتوانان و زيردستان در فرهنگ بشر دوستانه­ی سعدي، منزلتي والا دارد. انسان بايد درون فروماندگان را شاد كند تا خداوند متعال در روز قيامت او را شاد و مسرور نمايد:

اين همان است كه امام جعفر صادق 7فرمودند:

«هركه خاشاكي از چهره­ی برادر مؤمنش برگيرد، خداي عزّوجل برايش ده حسنه نويسد، هركه به چهره­ی برادرش تبسّم كند يك حسنه بر اوست.»[73]

توجّه به يتيمان و مهرباني با آنان نيز در آرمانشهر سعدي جايگاه رفيعي دارد. «بوستان سعدي، انسان را تصفيه مي­كند. هرجا به نوعي عواطف انساني، همدلي و محبّت با افراد بشر به صُوَر گوناگون جلوه­گر است. آفريننده­ی بوستان، كه خود در طفلي پدر را از دست داده و از درد طفلان خبر دارد، نه تنها شفقت با يتيمان را دستور مي­دهد، بلكه با نگراني كه از كمال انسانيّت سرچشمه مي‌گيرد، ما را چنين هوشيار مي­كند.»[74]

اهميّت اين موضوع تا جايي است كه اميرمؤمنان علي 7، ما را بر آن متذكّر مي­شوند:

«الله الله في الاَيتامِ، فَلا تُغِبّوا أَفواهَهُم و لا يَضيعُوا بحَِضرتكم.»[75]

«خدا را! خدا را! درباره­ی يتيمان، نكند آنان گاهي گرسنه و گاهي سير باشند و حقوقشان ضايع گردد.»

 

14- آداب سخن گويي و مقام و ارزش زبان

زبان و نتيجه­ی آن، سخن، در تعاليم اسلام داراي ارزش و جايگاه ويژه است و روش سخن­گويي يكي از ملاك‌هاي شناخت انسان واقعي است. سخني كه از روي تعقّل و تفكّر باشد، شايسته است و باعث ارجمندي متكلّم مي­گردد. از آنجايي كه برخي رذايل اخلاقي مهم چون دروغ­گويي، سخن چيني، غيبت، عيب‌جويي، حسادت و ... از زبان ناشي مي­شوند، به زبان و منزلت سخن در آيات قرآن‌كريم و احاديث معصومين :صريحاً اشاره گرديده است. امام 7مسأله­ی سخن­گويي و ارزش و اهميّت سخنِ صادق و سازنده را در كلام گهربار خود به تصوير مي­كشد:

«اللُْسانُ سَبعُ ان حُلَّي عَنَه عَقَر.»[76]

«زبانِ تربيت نشده، درنده‌اي است كه اگر رهايش كني مي‌گزد.»

«ايّاكَ أَن تَذكُرَ مِنَ الكلامِ مايكونُ مُضحِكاً وَ اِن حَكيتَ ذلِكَ عَن غَيركَ.»[77]

«از سخنان بي­ارزش و خنده‌آور بپرهيز، گرچه آن را از ديگران نقل كرده باشي.»

«اين زبان سركش، صاحب خود را به هلاكت مي­اندازد. به خدا سوگند، پرهيزگاري را نديده­ام كه تقوا براي او سودمند باشد، مگر آن كه زبان خويش را حفظ كرده باشد و همانا زبان مؤمن در پس قلب او و قلب منافق از پس زبان اوست؛ زيرا مومن هرگاه بخواهد سخني بگويد، نخست، مي­انديشد، اگر نيك بود اظهار مي­دارد و چنان‌چه ناپسند، پنهانش مي­كند.»[78]

در آرمانشهر سعدي، سنجيده­گويي داراي قدر و منزلت است.  اصولاً سخن سنجيده سخني است كه از سر انديشه برآيد و باعث ارجمندي متكلّم گردد. در عالم تربيت سعدي، بايد گفتار، ساخته­ي انديشه باشد:

باب چهارم گلستان سعدي در بيان فوايد «خاموشي» آراسته است و حكايت بازرگاني كه او را هزار دينار خسارت افتاده است و به پسر خود مي­گويد: نبايد اين سخن با كسي در ميان نهي؛ زيرا ثمرات بازرگان به كم شدن سرمايه و ورشكستگي زيان‌خيز است و اين رازي است كه به نظر بازرگان بصير ناچار بايد پنهان بماند:

شيرين زباني و خوش بياني كمندي است كه ديگران را به دام مي‌اندازد؛ چون موي است كه مي­توان با آن فيل خشمگين را اسير كرد:

راست­گويي در گفتار، از ديگر محورهاي اخلاقي آرمانشهر سعدي در آداب سخن­گويي است. اگر انسان سخنِ راست بگويد و در بند بماند بهتر از آن است كه سخن دروغ او را از بند رهايي  بخشد:

شيخ شيراز دو چيز را طَيره­ی[81] عقل مي­داند: دم فرو بستن به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشي.

 

نتيجه­

 نهج‌البلاغه­ی امام علي 7چون درياي جوشان و خروشاني است كه شاعران توانا به فراخور توانايي خود از آن بهره‌مند شده­اند.بر گستره­ی ادب غنايي كه بخش عمده­ی ادب فارسي را در بر مي­گيرد، سعدي شيرازي با خلق آثار ماندگار و جاويد خود، چونان فرزانه‌اي تيزبين و روشن بين از مضامين شاخص و ارزشمند اخلاقي و اجتماعي معصومين، به­خصوص نهج‌البلاغه­ی امام علي 7، الهام گرفته است. تأثير اين مهم باعث شده ­است آثار سعدي همانند درياي پهناوري شود كه به صورت‌هاي مختلف مي­توان در آن خوض و غور كرد؛ چون اين معلّم اخلاق بر قامت حكمت عملي، جامه­ی زيبايي از ادبيّات فارسي پوشانده است و اين حكمت عملي را به پاي كبوترِ نامه­برِ سبكبالِ تيز پرواز شعر و ادب خود بسته و آن را در همه­ی آفاق به پرواز درآورده است. لذا با بررسي آثار منثور و منظوم اين شاعر توانا به روشني مي­توان تأثير زيباي نهج‌البلاغه­ی امام علي 7را در آن يافت. اين مهم خود مي­تواند موضوع يك رساله­ی كارشناسي ارشد يا دكتري زبان و ادب فارسي قرارگيرد، تا زواياي واقعي سخنان اين امام همام  در آيينه­ی تمام‌نماي آثار اين شاعر پي خجسته هويدا گردد. كوتاه سخن آن­كه، سعدي شاعر حضرت علي 7 و مداح فرزندان والا گهر اوست.

 

 

           

 منابع

1.  قرآن‌كريم، ترجمه: الهي قمشه‌اي، مهدي.

2.  توسي، خواجه نصير‌الدّين، اوصاف الاشراف، تصحيح: شمس‌الدّين، سيّد مهدي، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ اوّل، 1369ش.

3.  چوهدري، محمّد شريف، «پندآموزي سعدي در تربيت ديني و ادب اجتماعي»، در: نامه‌ي پارسي، شماره‌ي دوم، سال اوّل، 1375ش.

4.   حافظ، شمس‌الدّين، ديوان غزليات، به‌كوشش خطيب رهبر، خليل، تهران: صفي عليشاه، چاپ بيست و نهم.

5.  دشتي، محمّد، نهج البلاغه، تهران: رامين، چاپ اوّل. 1379ش.

6.  رسولي محلاتي، سيّد هاشم، غرر الحكم و درر الكلم آمدي، تهران: نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اوّل، 1377ش.

7.  رودكي، ابومحمّد، ديوان اشعار، شرح و توضيح: دانش‌پژوه، منوچهر، تهران: توس، چاپ اوّل، 1374ش.

8.  دينشاه ايراني، اخلاق ايران باستان، تهران: فروهر، چاپ پنجم.

9.  رستگار، منصور، مقالاتي درباره‌ي زندگي و شعر سعدي، شيراز، دانشگاه پهلوي سابق (شيراز)، 1352ش.

10. سجادي، سيّد جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبيرات عرفاني، تهران: طهوري، چاپ هفتم، 1383ش.

11. سعدي، مشرف‌الدّين، بوستان، تصحيح و توضيح: يوسفي، غلامحسين، تهران: خوارزمي، چاپ هفتم، 1381ش.

12. ــــــــــــــــــــــــــ گلستان، تصحيح و توضيح: يوسفي، غلامحسين، تهران، خوارزمي، چاپ هفتم، 1368ش.

13. ــــــــــــــــــــــــــ ، گلستان، به‌كوشش: خطيب رهبر، خليل، تهران: صفي عليشاه، چاپ دهم، 1374ش.

14. ــــــــــــــــــــــــــ  كليّات، به‌اهتمام: فروغي، محمّد علي، تهران: اميركبير، چاپ نهم، 1372ش.

15. ــــــــــــــــــــــــــ  گلستان، شرح و توضيح: خزائلي، محمّد، بي‌جا: علمي، چاپ اوّل، 1344ش.

16. ــــــــــــــــــــــــــ  بوستان، توضيح: خطيب رهبر، خليل، تهران: صفي عليشاه، چاپ دوم، 1373ش.

17. صفوي، آزرمي دخت، «سعدي، مرد بشر دوست»، مجله يغما، شماره‌ي 5، سال بيست و سوم، 1349ش.

18.  غزالي، ابوحامد محمّد،كيمياي سعادت، به‌كوشش: حديوجم، حسين، تهران: علمي فرهنگي، 1361ش.

19. كاشاني، عزّالدّين محمود، مصباح الهدايه و مفتاح الكفايه، تصحيح: همايي، جلال‌الدّين، بي‌جا: هما، چاپ ششم،1381ش.

20. كليني، ابي‌جعفر محمّد، اصول كافي، جلد 3، ترجمه و شرح: مصطفوي، سيّدجواد، بي‌جا: دفتر نشر فرهنگ اهل‌البيت، بي‌تا.

21. مسكويه، احمد بن محمّد، جاويدان خرد، ترجمه: محمّد شوشتري، تقي‌الدّين، به‌تصحيح: ثروتيان، بهروز، بي‌جا: فرهنگ كاوش، چاپ دوم، 1374ش.

22.  مطهري، مرتضي، فلسفه اخلاق، تهران: صدرا، چاپ بيست و هفتم.

23.  قبادياني، ناصر خسرو، ديوان اشعار، به‌تصحيح: تفنگدار، كرامت، تهران: چكامه، چاپ اوّل، 1374ش.

24.   نراقي، ملّا احمد، معراج السّعاده، تهران: فرا روي، چاپ دوم. 1382ش.

25.  نراقي، ملّامهدي، جامع السعادات، ترجمه: مجتبوي، سيّد جلال‌الدّين بي‌جا: حكمت، چاپ چهارم. 1366ش.

26.  نشاط، محمود، «سعدي خودستا نيست»، مجله گوهر، شماره‌ي 2، سال اوّل. 1351ش.