تأثیر دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه  

نوری علی  

تأثیر دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه

تاریخ دریافت: 24/10/88 تاریخ تأیید: 13/11/89
دکتر علی نوری*
اعظم عاشوری**
دعا راهي مستقيم براي برقراري رابطه بين انسان و خداوند متعال است. راهي كه از عميق ترين لايه هاي دروني انسان آغاز و به بلندترين جايگاه¬هاي وجودي منتهي مي گردد و به همين خاطر همواره جزء اساسي ترين نيازهاي هر انسان، است. شكل، عمق، جهت، محتوا، زمان، مكان و شرايط دعا كننده و دعا تاثير فراواني در تربيت، زندگي و پويایي حیات فرد و جامعه دارد. اين تحقيق در صدد يافتن تاثیر دعا در ایجاد و كمال فرهنگ و تمدن شيعه مي¬باشد و در پي اثبات اين فرضيه است كه «دعا در رشد و شكوفايي فرهنگی و تمدنی شيعه نقش تاثیرگذار دارد».
در اين مقاله، به طور تصادفی یک دعا (دعای ندبه)، یک مناجات (مکارم الاخلاق) و یک زیارتنامه (امین الله) از ادعیه ی مهم و معتبر شیعی با روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
واژه های کلیدی: دعا، فرهنگ، تمدن، تمدن پژوهی، شیعه.
مقدمه
از اولین احساساتی که انسان همواره در درون خود به همراه داشته احساس نیاز و ناتوانی است. انسان از زمانی که پای به این جهان خاکی می¬گذارد، دوران نوزادی تا پیری همیشه خود را ناتوان و نیازمند به غیر از خود می¬بیند. به همین علت دنبال قدرتی برتر است که به او تکیه كند و به آرامش برسد. تاریخ بشر از توجه به مبدأ هستی و خالق خود خالی نبوده و به نحوی با او به نیایش و ارتباط برخاسته و این همان حقیقت دعاست که از درون آدمی به الفاظ کشیده شده است.
دعا از ریشه «دعو» به معنای فراخواندن و دعوت کردن و در اصطلاح به معنای خواندن است. دعا و عرض نیاز به درگاه الهی است که از فضل بی انتهایش به نوید «ادعونی استجب لکم» درهای سعادت را به روی هر که او را بخواند می‌گشاید. آرامش بخش دل‌هاست و روح را از حیرت و یأس بیرون مي‌آورد و به حرکت در می‌آورد. به انسان انبساط و شادی درونی می¬بخشد و روح ایمان را در انسان زنده نگه می¬دارد؛ ارتباطش را با خدای خود مستحکم و از دیگران بی¬نیاز می¬کند. دعا به تعبیر رسول اکرم6 مغز عبادت است و به همین دلیل آثار تربیتی بسیاری براي انسان دارد.
می¬توان گفت زبان دعا از عناصری است که بین همه انسان‌ها مشترک بوده و تاریخ به وجود آمدن آن به هبوط حضرت آدم بر می گردد. خداوند مهربان به آدمu آموخت با چه کلماتی احساس درونی خود را به زبان آورد و به سوی خدای خویش بازگردد: « فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه».
در تاریخ زندگی انبیاي دیگر الهی نیز چنین نیایش¬ها و طلب آمرزش از خدای مهربان به چشم می¬خورد. داستان حضرت یونس در دل ماهی، زکریا به هنگام دیدن مائده آسمانی در مقابل مریم و درخواست فرزند از خداوند در زمان پیری و... همه بیانگر این مهم است که همه انسان‌ها به خداوند نیازمند و برای رسیدن به هدف و خواسته خود به راز و نیاز و اظهار عجز با خدای خویش محتاج‌اند. در همه ادیان الهی نیز می¬بینیم که پیروان این ادیان و مکاتب دعاهایی را در ارتباط با خالق خود داشته¬اند. در کتب یهود (اشعیا، ارمیا، ذکریا) ادعیه برای موارد مختلف آمده است: دعا برای زمان خطر، دعا برای ظهور ماشیع(منجی جهانی) و.... در انجیل نیز آمده است:
عیسی به شاگردانش گفت: هرگاه دعا کنید بگویید: ای پدر ما که در آسمانی نام تو مقدس باد..... نان کفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش، زیرا که ما نیز هر قرض دار خود را می¬بخشیم و ما را در آزمایش میاور، بلکه ما را از شریر رهایی ده.
در همه ادیان، دعا و نیایش حرکت دهنده انسان‌ها در همه ابعاد تربیتی زندگی بوده است. در مکتب شیعه دعا زبان ویژه‌ای پیدا می¬کند. در حقیقت زبان دعا در رتبه وجودی انسان شکل می¬گیرد و ما نهایت شکوه و نیاز و حلاوت و عشق و محبت را در دعاهای ائمه اطهار، این انسان‌ها‌ی کامل می‌یابیم که بر اسرار نهفته در عالی ترین مقام وجود و امکان وصول بر آن اشاره می‌کند. صحیفه سجادیه یکی از منابع مهم ادعیه شیعه و یک مکتب کامل انسان‌سازی است. امام سجادu در قالب زیباترین تعبیرات و فصیح‌ترین عبارات راهی برای صعود و مشاهده عالی‌ترین جلوه‌های توحید و کمال انسانیّت را بر روی بشر گشوده‌اند. به تعبیر ایشان دعا در واقع چیزی جز عبادت نیست.
آنچه در ادعیه ماثوره ائمه اطهار و صحیفه سجادیه دیده می شود آن است که لایه نخست این ادعیه همان احساس نیاز و رابطه عمیق با خداوند است؛ اما در لایه بعدی انسان‌ها را به سوی تزکیه و توحید و اخلاق عالی انسانی و ظلم ستیزی و عرفان والا و در یک جمله به سمت انسان پروری و ساختن فرهنگ و تمدن سوق می‌دهد. این ویژگی بسیار مهم مکتب تشیع است که چنین گوهر گرانبهایی را در خود جای داده است و این چراغ پر نور هدایت را در مسیر رشد و تعالی همراه دارد.
معنا و مفهوم دعا، درخواست از وجود برتر برای رهایی از مشکلات و رسیدن به خواسته‌هاست. برخی نیاز را در مسائل معیشتی و مادی می‌نگرند، عده‌ای در جلوه‌های معنوی می‌یابند و تعدادی نیز حیات طیّبه و جاودان الهی را نیاز واقعی و حقیقی به حساب می‌آورند. دعوت خداوند برای زنده کردن مؤمنان به وسیلة اجابت خدا و رسول، با وجود اینکه ما خود را زنده نمی‌بینیم، حقیقتی قابل توجه و تأمل است. نزد این عده عذاب هم انواع متفاوتی دارد و لذت‌ها هم کیفیت دیگری دارند. معیار لذت نزد آنان توجه و رسیدن به رفاه و راحتی مورد نظر بسیاری نیست، بلکه در نزدیکی حق است؛ همان طور كه عذاب حقیقی در دوری ازحق است. هنگامی که نگاه انسان تنها تیرگی را می‌بیند و دل از تاریکی‌ها لبريز و از روشنی‌ها تهی است، بدترین عذاب بر وجود انسان سرازیر شده است؛ حالتی که آدمی لذت مناجات و آرامش یاد خدا را احساس نمی کند و گاه از نام حق گریزان می¬شود.

انگيزه انتخاب موضوع و ضرورت بحث درباره ي آن:
دعا در مكتب اهل بيت نقشي بسيار مهم در سازندگي و تربيت فرد وجامعه دارد. از ديدگاه علمي، دعا يكي از مهم‌ترين راهكار‌ها براي حل مشكلات و بر طرف كردن بحران‌هاي روحي و جسمي انسان‌ها است.
بر اساس نظريه مديريت بر مبناي انتظارات، دعا تأثير به سزايي در ايجاد حركت در جامعه و تلاش براي رسيدن به نقطه بهتر از لحاظ مادي و معنوي دارد.
تا كنون با وجود اهميت موضوع بر روي اين مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا كار كارشناسي مفيد و مدون و قابل ارائه در سطح بالا انجام نشده است.
اين سؤال اصلي در اينجا مطرح است كه آيا دعا به عنوان یک عنصر تربیتی، در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شيعه نقش دارد؟ در پاسخ به آن اين فرضيه را مطرح كرده‌ايم كه دعا در رشد و شكوفايي فرهنگی و تمدنی شيعه نقش تاثیرگذاري دارد.

مفاهیم
دعا: «دعا» و «دعوت» مصدر «دعا يدعو» و به معناي خواندن، فراخواندن، ندا، درخواست و استغاثه است.
درباره واژه «دعا» چنين آمده است: خواندن جمله‌هاي مأثور از پيامبر و امامان در اوقات معين براي طلب آمرزش و برآورده شدن حاجت، درخواست حاجت از خدا، نيايش، مدح و ثنا، تحيت، درود، سلام، تضرع، نفرين.
«دعا» به معناي خواندن و خطاب قرار دادن است و اصطلاحاً به خواندني گفته مي‌شود كه به وسيلة آن، موجودي از خداوند متعال چيزي را بطلبد و درخواست نمايد.
تربیت: به معنای پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است.
فرهنگ و تمدن: كلمه فرهنگ كلمه مشترك است كه حوزه وسيعى از معانى متفاوت را در بر مى‏گيرد. اين كلمه در آثار ادبى گذشتگان در معناى لغوى به كار نرفته است. «اين واژه مركب كه از نظر لغوى به معناى بالا كشيدن، بركشيدن و بيرون كشيدن است؛ هيچ‌گاه در ادبيات فارسى به مفهومى كه برخاسته از ريشه كلمه باشد نيامده است».
در آثار ادبى نويسندگان و شعرای ايرانى نيز از كلمه فرهنگ معانى مختلفى استخراج گرديده است؛ در دوره قبل از اسلام در كارنامه اردشير بابكان به معناى فنون و روش‏ها ‌آمده و پس از اسلام در اشعار فردوسى به معناى دانش، هنر و فرزانگى و در زمان معاصر در مفهومى وسيع‏تر به معناى دانش، ادب، علم، معرفت، تعليم و تربيت، آثار ادبى و علمى يك قوم يا ملت استفاده شده است.
واژه فرهنگ از ريشه پهلوى «فرهنج» گرفته شده و به معناى ادب و تربيت به كار مى‏رود. از فرهنگ تعريف‏هاى گوناگونى ارائه شده است؛ اما به يقين «فرهنگ از يك مقوله متجانس نيست و بر يك واقعيت مفرد دلالت نمى‏كند، بلكه تعداد زيادى از عناصر را در سطوح مختلف دربر مى‏گيرد؛ از جمله عقايد، عواطف، ارزش‏ها، هدف‏ها، كردارها، تمايلات و اندوخته‏ها».
ادوارد تايلور اولين و جامع‏ترين تعريف از واژه فرهنگ را اين‏گونه بيان مى‏كند:
فرهنگ مجموعه‏اى پيچيده كه شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنايع تكنيك‏ها، اخلاق، قوانين، سنن و بالأخره تمام عادات و رفتارها و ضوابطى است كه انسان به‏ عنوان عضو يك جامعه آن را از جامعه خود فرا مى‏گيرد و در قبال آن جامعه تعهداتى به‏عهده دارد.
«تمدن» واژه‌اي عربی از ریشة مدن به معنای دارا بودن اخلاق و آداب اهل شهر (مدینه) آمده است. در کتاب لغت المنجد در معنای تمدن جملة «تَخلُقُ أهل المدائن» ذکر شده است. در زبان انگلیسی و فرانسه واژة «تمدن» معادل «Civilization» آمده است که از کلمة لاتین «Civilis» و از ریشة «Civis» به معنای اهل شهر می‌باشد.
در هر حال واژة تمدّن مفاهیمی چون «پیشرفت، آداب، مهربانی و رعایت مقررات» را به همراه دارد. در لغت‌نامة دهخدا این کلمه به معنای «انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت و مجازاً به معنای تربیت و آداب» آمده است.
رابطه فرهنگ و تمدن: غالب صاحب‌نظران علوم اجتماعی در تحلیل‌های خود بین این دو مفهوم تفاوت قائل‌اند. به نظر «مک ایور» فرهنگ معادل است با بیان حالات زندگی (ایدئولوژی، دین و ادبیات) و تمدن عبارت است از تشکل جامعه و نظام و کنترل شرایط اجتماعی (تکنیک‌ها و سازمان‌های اجتماعی). «کروبر» فرهنگ را به ارزش‌های اجتماعی و تمدن را به واقعیت‌های اجتماعی مرتبط می‌داند.
تشيع: شيعه در لغت به معناى پيروان و ياران است و بر مفرد، تثنيه و جمع و نيز بر مذكر و مؤنث به ‏طور يكسان اطلاق مى‏شود. در اصطلاح، شيعه به پيروان علىu گفته مى‏شود كه معتقد به امامت و خلافت بلافصل ايشان از طريق «نصب» و «نص» پيامبر اكرم6 هستند.
شيعه به همان معناى مذكور در زمان پيامبر6 نيز مطرح بوده است. و تعبير «شيعه على» بارها در سخنان آن حضرت به كار رفته است. وضعيت شيعه در زمان‏هاى مختلف به يك صورت نبوده است. اما عنصر اساسى براى تشيع كه اعتقاد به امامت علىu از طريق نص است از ابتداى اسلام و در همه دوره ها در ميان شيعه ديده مى‏شود.
دیرپاترین تصاویری که از ابتدايی‌ترین انسان‌ها در دل غارها و حفره¬ها و کوه‌ها به دست آمده‌ به نحوی زندگی او را با نیایش و دعا به درگاه وجودی برتر به تصویر می-کشند. حال ما چه این فعل و انفعال را به تعالیم انبیا از آغازین روز خلقت انسان نسبت دهیم و چه بر اساس آنچه بعضی از دانشمندان تصور می¬کنند، ناشي از جهل و نادانی او به علل طبیعی پدیده‌ها و در نتیجه رو کردن به خرافه و توتم بپنداریم، در اصل موضوع که تعلق خاطر انسان به نیایش و دعا به درگاه قدرت برتر است، تغییری رخ نمی‌دهد. هرچند می‌توان این دو دیدگاه را در این نقطه‌ مشترک گرد آورد و خرافه پرستی بعضی از انسان‌ها از روزگار نخستين تاکنون را به جهل و نادانی آنان به علة العلل پدیده‌ها یعنی خداوند متعال و تعالیم انبیا او وابسته کرد. فلاسفه نیز نیاز انسان به نیایش و دعا و پرستش را نیازی فطری می‌دانند و جزء ذات او تلقی می‌کنند.
به هر حال بشر پیوسته و علی الخصوص در مواقع بحرانی دست به دعا و نیایش بر می‌دارد و در بسیاری از برهه‌های تاریخ این نیاز او باعث شده تا انسان‌های زیرک به سوء استفاده از آن برخیزند و با ایجاد بتکده‌ها و خدایان خیالی این نیاز را به سوی منافع فردی و جمعی خود ساماندهی و وسیله‌ای برای استثمار جوامع قرار دهند. از سوی دیگر دعا چون در اوج بر انگیختگی انسان شکل می گیرد، در سازماندهی هیجان و شکفتگی استعدادهای نهفته وی، چه به صورت فردی و چه جمعی، نقشی بی بدیل ایفا می¬كند. یکی از مهم‌ترین ارکان ادیان الهی در هدایت انسان‌ها شکل دادن و جهت دادن به دعاهای آنها بوده و به همین علت از اصل موضوع دعا عموم فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری بهره‌مند بوده‌اند؛ اما چیزی که در این زمینه مذهب شیعه را از بقیه موارد متمایز می‌کند دو نکته مهم است:
1- آنکه مذهب شیعه به علت فشارهای طولانی و متمادی طی قرن‌ها بر اساس عنصر بنیادین تقیه سعی در انتقال فرهنگ داشته و در این زمینه دعا مهم‌ترین یا یکی از مهم‌ترین روش‌هایی بوده که توانسته عمیق¬ترین مفاهیم معنوی را با استوارترین مبانی فکری و تربیتی فردی و اجتماعی پیوند دهد و بر اساس آموزه¬های خود دیانت را با سیاست گره بزند. ادعیه وارده از اهل بیت در شکل¬گیری این عناصر و مفاهیم بسیار موثر بوده و هستند.
2- وجود عناصر عصمت و عدالت باعث شده تا خاستگاه دعا در مذهب شیعه از آنچه در بعضی از فرهنگ‌ها و تمدن‌ها بر اساس منافع فردی و جمعی پدید آورندگان شکل گرفته، مصون ماند و در واقع کل مجموعه را به صورت یک سیستم به هم پیوسته به سوی هدفی متعالی رهنمون شود. هدفی که منافع تمامی بشر در ایجاد صلح و عدل را در جامعه‌ای در زیر سایه امامت و ولایت عادل‌ترین و پاک‌ترین انسان‌ها و با کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و تقیه شکل داده، در نقطه اوج با حکومت مهدی (عج) پیش روی بشري تعریف نموده است. به خاطر همین خصوصیات است که صحیفه سجادیه را قرآن بالارونده در قبال قرآن مجید یعنی قرآن فرود آمده نام می‌برند.
دعا دارای مفهومی عمیق، گسترده و دارای شمول عام است. به همین علت برای زمان‌ها و مکان‌های متفاوت و در هر حالتی امکان استفاده از آن در نظر گرفته شده و کارامدی آن به تجربه رسیده است. برخی از آنها به صورت زیارتنامه در مکان‌های خاص و برخی به صورت مناجات نامه و بعضی دیگر به درخواست از خداوند می‌پردازد. در احادیث و منابع شیعی زمان‌ها و مکان‌های خاصی برای استجابت ادعیه وارد و توصیه شده است. به جهت عظمت و قداست برخی از اوقات سال یا ماه مانند ماه رمضان و شب‌های قدر و یا در مکان‌های مقدس مانند مسجدالحرام و قبور مطهر ائمه امکان استجابت دعا بیشتر است؛ اما مهم حضور قلب و همزبان بودن زبان و دل با هم است و دیگر آنکه دعا با سنت‌های خداوند در تنافی نباشد و شرایط دیگری در استجابت دعا وجود دارد که در اینجا به مواردی از آنها اشاره شده است.
«زمان و هنگام دعا» كه بر اجابت دعا تأثير دارد شامل دو بخش است:
1- بخش‌هايي از زمان كه درك آن در همة ايام سال ممكن است و اهميت بسياري دارند؛ مانند: هنگام اذان و اقامه، بين دو خطبه نماز جمعه، به هنگام بارش باران در سفر، بين نماز ظهر و عصر در روز چهارشنبه، در حال بيماري، نماز وتر، به هنگام افطار و اضطرار، به هنگام اضطرار و درماندگي، به هنگام جهاد سپاهيان اسلام، به هنگام تلاوت قرآن و پس از آن، به هنگام وزيدن باد، به هنگام شهادت شهيد و ريختن خونش بر زمين و به هنگام سجده كه نزديك‌ترين حالت انسان با خداست. همچنين به هنگام بروز حوادث طبيعي؛ مانند: رعد و برق، زلزله، توفاني شدن دريا، وزيدن بادهاي سهمگين، گرفته شدن خورشيد و ماه.
به هنگام بروز حوادث اجتماعي: جنگ‌ها، دفاع‌ها، آفريدن حماسه‌ها و از خودگذشتگي‌ها و....
به هنگام وقوع رخدادهاي زندگي، سفر، انتخاب همسر و ازدواج، تولد فرزند، پوشيدن لباس نو، رفتن به خانه نو، حلول سال نو و نوروز و....
و به هنگام ديدن زيبايي‌ها و نعمت‌هاي پروردگار، نگاه كردن به آسمان و ستارگان، بوييدن گل‌ها، ديدن ميوه‌ها، مشاهده زيبايي‌ها و نشانه‌هاي خدا در آفرينش (دريا، كوه، جنگل و...).
2. بخش‌هايي از زمان كه در طول سال يكبار يا چندبار درك مي‌شوند كه برتر از همة اوقات هستند: شب‌ها و روزهاي قدر و تمام ماه مبارك رمضان، شب‌ها و روزهاي اول و آخر هر ماه به ويژه شب و روز اول ماه رجب، نيمه شعبان، هفده ربيع‌الاول، عيد فطر، عيد قربان، دهه اول ذي‌الحجه، شب و روز عرفه از اهميت فراواني برخوردار است.
از سوی دیگر مكان‌هايي براي دعا و عبادت تعيين و تأكيد شده‌اند که از قداست و اهميت ويژه‌اي برخوردارند و انديشيدن و برانگيختن شور و حال نيايشگران را سبب مي‌شوند. مسجدالحرام، كعبه، حِجر اسماعيلu، مقام ابراهيمu، بالاي كوه صفا، عرفات و جاهاي مقدس ديگري در حرم مكه همچون (غار حراء)، غار ثور، جبل الرحمه، شعب ابي‌طالب، قبرستان ابي‌طالب، همچنين مسجد النبي، حرم امام حسينu، مسجد كوفه، قبور مطهرائمه و مسجد جمكران، كه افزون بر يادآوري و بندگي انبياي الهي به نيايش‌هاي نيايشگران روح مي‌بخشند و استجابت دعاهاي مؤمنان را سبب مي‌شوند.
امام هادیu می‌فرمایند: از برای خدا بقعه‌هایی است که دوست می‌دارد در آن مکان‌ها دعا شود و اجابت فرماید و حائر حسینی از آن بقعه‌هاست.
شناخت آداب دعا و انجام شرايط آن نیز در اثربخشي دعا و استجابت آن مؤثر است. افزون بر طهارت باطني (پاكدلي، اخلاص و نيت و قصد قربة الي الله) طهارت ظاهري (غسل، وضو، لباس پاكيزه، مسواك زدن، استعمال بوي خوش، روبه قبله بودن و... ) از آداب دعا به شمار مي‌آيند. همچنين كمك به نيازمندان، دادن صدقه يا هديه‌اي به مستمندان و اطعام گرسنگان، پيش از دعا كردن، از آداب دعا و عوامل استجابت آن است. پرهيز از تجاوز و ستم به ديگران، احسان و نيكوكاري، توبه و استغفار از گناهان، پرداخت مظالم و حقوق مردم، پاك ساختن دل از كينه و بغض، تغذيه از حلال و پرهيز از حرام، پرهيز از پرخوري، پرهيز از فحاشي و سخنان ناروا و مداومت بر فرايض و نوافل نيز از آداب دعا و شرايط استجابت آن است.
هر ملت و جامعه در طول تاریخ زندگی دستاوردهای مادی و معنوی خود را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند و این هویت همان فرهنگ و تمدن آن جامعه و ملت و قوم است. فرهنگ مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق و عادات و رسوم مردم و توانمندی‌هایی است که انسان به عنوان جامعه دارد و در حقیقت حاصل تلاش فکری و جمعی بشر است و تمدن عالی‌ترین مرتبه حیات جمعی است که با جامعه‌پذیری، نقد‌پذیری، نظم پذیری، تقسیم کار و نوآوری همراه و شامل امور اقتصادی، دولت، حاکمیت، زبان، هنر و علوم و فنون می‌شود. آنچه می‌تواند تمدن را از فرهنگ متمایز کند، جنبه عینی بودن تمدن است؛ در حالی که فرهنگ جنبه ذهنی دارد و عینی نیست؛ اما این دو مقوله در جوامع بشری بی‌تأثیر از یکدیگر نیستند و ممکن است در بسیاری موارد تمدنی به واسطه فرهنگ موجود در آن قوام گیرد و بالعکس. در هر جامعه ای که باورهای اخلاقی رشد کند و مردم اصول اخلاقی و ارزش‌ها را محترم شمارند اعتماد و امنیت بالا رفته، ارتباطات توسعه یافته، بستر فرهنگی مناسبی برای حفظ و تقویت تفاهم در نظام اجتماعی به وجود می‌آید که ناچار از پایبندی به قانون است و این نشانه حرکت جامعه به سوی مدنیت است.
موجودیت فرهنگ و تمدن اسلامی را می توان از آغاز دعوت پیامبر از مردم برای ایمان به خدا دانست. این مرحله اول بود و اما مرحله بعدی زمانی بود که پیامبر اسلام6 به مدینه هجرت نمود و حکومت اسلامی در این شهر تشکیل داد. پس از آن حکومت اسلامی فراتر از منطقه خود گسترش یافت و پس از تثبیت حاکمیت اسلام امکان ارتباط مسلمانان با حوزه¬های تمدنی دیگری مانند روم، ایران و مصر که همجوار بودند، فراهم آمد. با گسترش و انتشار اسلام زمینه دستیابی مسلمانان به علوم و دانش‌های پراکنده در شرق و غرب دنیای آن روزگار فراهم شد. تشیع نیزاز همان زمان پیامبر به صورت علنی در روز عید غدیر پی‌ریزی و پیامبر واژه شیعه را در مورد پیروان امام علیu به کاربرده است. امام سجادu می فرماید: «پیامبر به علیu فرمود: به شیعیانت بشارت بده که من شفیع آنها خواهم بود...». در کتب معتبر شیعه و سنی احادیثی نقل شده که در آنها پیامبر6 باصراحت از شیعه علی نام برده‌اند و عملاً با عناوین مختلف آن را وارد حوزه تفکر اسلامی كرده‌اند. این مرحله اول حیات شیعه بوده و مرحله دوم آن از رحلت پیامبر6 شروع می‌شود. در این دوره که زمان حکومت خلفاست، پیروان حضرت علیu با راهنمایی های امام خود در امور سیاسی و اجتماعی و جنگ‌ها شرکت و از محضر ایشان در تفسیر و عقاید و احکام فقهی استفاده و پیروی می‌کردند. دوره سوم بعد از قتل عثمان و حکومت حضرت علیu شروع می شود. در این دوره علاوه بر امامت، ولایت سیاسی امام نیز محقق شده و شیعه در ابعاد مختلف اجتماعی نقش بیشتری پیدا می کنند. بعد ازشهادت ایشان حیات شیعه وارد مراحل سختی شده اما در هر مرحله به حیات خود ادامه داده و با استفاده از فرهنگ غنی که از امامان خود به دست آورده است به رشد و تعالی خود ادامه مي‌دهد.
در مورد مفهوم دعا با مطالعه در منابع مختلف به این نتیجه می‌رسیم که:
از دیدگاه دانشمندان یک عنصر تربیتی است که از زمان حیات انسان با انسان همراه بوده است.
از نظر ادیان مختلف به طور ویژه یک عنصرفرهنگ دینی است که به عنوان جزئی تفکیک ناپذیر از تمامی ادیان در فرهنگ مربوط به آنها وجود داشته و دارد.
از نظر دین اسلام و مذهب شیعه نقشی بسیارگسترده و فراگیر در فرهنگ داشته و دارد و به واقع یکی از ارکان شکل‌دهنده و جهت‌دهنده و آینده ساز آن می‌باشد. بخش مهمی از خصوصیات تمدنی شیعه بر اساس این زیر ساخت فرهنگی شکل می گیرد. حضور دعا در تمامی لحظات، مکان‌ها، زمان‌ها، شرایط بحرانی، وضعیت‌های عادی، خصوصیات فردی و اجتماعی، شادی‌ها و غم ها، نیازها و نمازها درمذهب شیعه نشان دهنده گسترده بودن فراوان آن به عنوان یک عنصر ویژه تربیتی می‌باشد. دعا در مذهب شیعه بیشتر فعلیت معنوی دارد و کارکرد آن در اعمال و رفتار و کردار فرد در جامعه بازتاب می یابد، پس ماهیتی فرهنگی و کارکردی تمدن ساز دارد.
همچنین مطالعه در تاریخ فرهنگی و تمدنی شیعه مارا به این نتایج می‌رساند که:
دوره‌ای به نام تمدن اسلامی وجود دارد که از زمان خلفا تا زمان اوج آن یعنی دوره عباسیان و امویان، مذهب شیعه و پیروان آن عموماً تحت فشار بوده و شیعیان بیشتر از آنکه بتوانند نماد‌های عینی و بیرونی و تمدنی از خود نشان دهند، خصوصیات محتوایی و غیر عینی خود را که رویکردی فرهنگی دارد در آن دوره توسعه داده‌اند.
شیعه در دوره مذکور هرگاه فرصتی را فراهم دیده، و پس از آن به طور مستمر توانسته در قالب‌های مختلف از قبیل زیدیه، فاطمیان، آل بویه و صفویه و پس از آن تشکیل دولت داده و رویکردهای محتوایی و فرهنگی خود را، کار کردهای تمدنی و عینی بخشد.
آنچه به عنوان آینده فرهنگ وتمدن شیعی در ادعیه به تصویر کشیده شده و برای معتقدان و علاقه‌مندان آن به صورت انتظار در آمده، تشکیل حکومت جهانی الهی(مدینه فاضله) با حاکمیت کامل‌ترین انسان (مهدی(عج)) است. اندیشه‌ای که در تمامی ادیان الهی مشترک بوده و انتظاری سازنده فرهنگ وتمدن مبتنی بر ارزش‌های الهی را در پی داشته، جوامع وعلی الخصوص جامعه شیعی را در مسیر زمان بدان سو جهت دهی، هدایت و ساماندهی نموده است. کارکرد اصلی ادعیه کمک به ساختن فرهنگ مبتنی بر این موضوع وسپس تشویق در به فعلیت درآمدن تمدن مبتنی برآن می‌باشد.

دستاوردها
1- دعا نقطه مشترک همه انسان‌ها در طول تاریخ بوده است، چرا که انسان موجودی است که در عین فقر و نیاز و ناتوانی و در مسیر زندگی سعی داشته خودرا به موجودی برتر و تواناتر از خود متصل کند.
انسان‌ها به روش‌های متفاوتی با معبود خود ارتباط برقرار نموده و نیازها و خواسته‌ها را مطرح نموده‌اند. در ادیان دیگر نیزجملاتی در قالب دعا دیده می‌شود.
این نوع ارتباط انسان با خالق خویش تأثیرات شگرفی در تمامی زوایای زندگی انسان دارد. بدین جهت در روایات از دعا به عنوان بهترین عبادت نام برده شده است. علاوه بر اینکه انسان با طرح خواسته های خود با خالق یکتا، به آنها می‌رسد. از لحاظ روانی و روحی نیز به آرامش می‌رسد.
نکته مهم و قابل توجه آن است که گر چه همه انسان‌ها در طول تاریخ در مسیر زندگی خود به این نقطه رسیده‌اند که دست به دعا و راز و نیاز با خالق خود بردارند، اما در فرهنگ شیعه ادعیه از زبان اشخاصی که خود انسان‌های کامل‌اند و عمیق‌ترین و برترین ارتباط با معبود خود را دارند با تعابیر بسیار باشکوه و زیبا بیان شده و این در فرهنگ‌ها و جوامع دیگر دیده نشده است. ادعیه ای که از امامان معصوم رسیده دارای مضامین بسیار عمیق و بلند و تأثیرگذار می‌باشد که نشان از عمق و ژرفا و نورانیت وجودی آنهاست و در حقیقت بعد از قرآن کریم راه نزدیکی برای رسیدن به تقرب خداوند و رسیدن انسان به نقطه اوج و کمال خود می‌باشد. معارفی که در ادعیه وارده از معصومین دیده می‌شود شامل شناخت خداوند از طریق اسما و اوصافی است مانند جلال، قدرت، عظمت، رحمت و نورانیت و…می‌باشد که با تعابیر بسیار زیبا و جذاب بیان شده‌اند. همچنین یادآوری نیاز شدید انسان به خداوند و جلب رحمت و عطوفت او، توبه و انابه و بازگشت از گناهان و غفلت‌ها به سوی خداوند متعال و نزدیک شدن به او با شستشوی وجود خود از رذایل و بدی‌ها می‌باشد. اگر گذری کوتاه بر فرهنگ و تمدن شیعه داشته باشیم می‌بینیم که عناصر ویژه‌ای این فرهنگ را از دیگران متمایز نموده، تفاوت محسوسی بین جوامع شیعی و دیگر جوامع پدید آورده است. ایمان، اراده و شجاعت و پویایی فکر و اندیشه و حرکت به سمت جلو و نشاط و … ازاین مواردند.

تجزیه و تحلیل آماری
در مطالعه نمونه‌ها که به طور تصادفی سه دعاي معتبر ندبه، مكارم الاخلاق و زيارت امين‌الله را به روش تحلیل محتوا شامل می‌شود، هشت شاخص فرهنگی و هشت شاخص تمدنی را استخراج و فرازهای دعا را بر اساس آنها طبقه‌بندی كردیم. (جدول زير)

شاخص‌های تمدنی(عینی) شاخص های فرهنگی(محتوایی)
امور اقتصادی معارف
دولت و حاکمیت باورها
همکاری وتعاون هنر
علوم و فنون مذهب
جامعه پذیری آداب و رسوم
نظم پذیری اخلاق
قانون گرایی زبان
امنیت وآرامش تعلیم و تربیت

براین اساس نتایج زير استحصال شده است:
1. در دعای ندبه از تعداد 291 فراز شاخص‌های طبقه‌بندی شده، تعداد 190 فراز به شاخص های فرهنگی و 101 فراز به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. در این بین شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت‌اند از:

اولویت شاخص¬های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص‌های تمدنی (عینی) تعداد
1 تعلیم و تربیت 106 - 1 دولت و حاکمیت 65
2 مذهب 33 - 2 امنیت وآرامش 16
3 باورها 23 - 3 قانون گرایی 8
4 اخلاق 17 - 4 نظم پذیری 6
5 آداب و رسوم 6 - 5 همکاری وتعاون 4
6 معارف 6 - 6 امور اقتصادی 1

2. در مناجات مکارم الاخلاق از تعداد 202 فراز شاخص‌های طبقه‌بندی شده، تعداد 99 فراز به شاخص‌های فرهنگی و 103 فراز به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. در این بین شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت‌اند از:

اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص‌های تمدنی(عینی) تعداد
1 اخلاق 49 - 1 دولت و حاکمیت 28
2 تعلیم و تربیت 35 - 2 امنیت وآرامش 28
3 مذهب 13 - 3 امور اقتصادی 22
4 آداب و رسوم 1 - 4 همکاری وتعاون 11
5 معارف 1 - 5 قانون گرایی 7
- 6 جامعه پذیری 4
7 نظم پذیری 3
3. در زیارت امین الله از تعداد 44 فراز شاخص‌های طبقه بندی شده، تعداد 16 فراز به شاخص‌های فرهنگی و 28 فراز به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. در این بین شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت‌اند از:

اولویت شاخص های فرهنگی(محتوایی) تعداد - اولویت شاخص‌های تمدنی(عینی) تعداد
1 تعلیم و تربیت 9 - 1 امنیت وآرامش 16
2 اخلاق 3 - 2 دولت و حاکمیت 5
3 مذهب 2 - 3 امور اقتصادی 4
4 آداب و رسوم 2 - 4 همکاری وتعاون 2
- 5 قانون گرایی 1

در نتیجه‌گیری کلی از اين ادعيه، از تعداد 537 فراز، تعداد 306 فراز (57 درصد ازکل) به شاخص‌های فرهنگی و تعداد231 (43 درصد ازکل) به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت عبارتند از:

اولویت شاخص¬های فرهنگی (محتوایی) تعداد درصد درصد کل - اولویت شاخص¬های تمدنی(عینی) تعداد درصد درصد کل
1 تعلیم و تربیت 150 49 28 - 1 دولت و حاکمیت 98 42 18
2 اخلاق 69 22 13 - 2 امنیت وآرامش 60 26 11
3 مذهب 48 16 9 - 3 امور اقتصادی 27 12% 5
4 باورها 23 8 4 - 4 همکاری وتعاون 17 7 3
5 آداب و رسوم 9 3 2 - 5 قانون گرایی 15 6 3
6 معارف 7 2 1 - 6 نظم پذیری 9 4 2
- 7 جامعه پذیری 4 3 1

درصدهای مقایسه ای نیز عبارت‌اند از:





نتیجه¬گیری نهایی
با مشاهده درصدهای بالای تأثیرگذاری شاخص‌های فرهنگی و تمدنی در ادعیه شیعه بر اساس روش توصیفی و تحلیل محتوا، فرضیه ما یعنی «دعا در رشد و شكوفايي فرهنگی و تمدنی شيعه نقش تأثیرگذار دارد». اثبات می‌شود.
از مجموع این تحقیق موارد زير نیز به دست مي‌آيد:
1. دعا از زیبا‌ترین واقعیات عالم انسانی است و صرف‌نظر از بحث استجابت به تنهایی برای انسان کشش و جاذبه زیادی دارد و او را از همه تعلقات جدا و به خالق بی‌همتای خود متصل می‌کند.
2. بهترین و غنی ترین زبان دعا در کلام معصومین تجلی نموده است. این ادعیه بهترین و سریع‌ترین مسیر را برای رسیدن انسان به رشد و کمال نشان می‌دهند؛ بنابراین ادعیه در فرهنگ و تمدن شیعه نقش محوری در مباحث خداشناسی و تربیتی و سیاسی و اجتماعی دارند.
3. صحیفه سجادیه به عنوان یکی از عظیم‌ترین منابع دعا در فرهنگ و تمدن شیعه دارای سرمایه وسیع معرفتی و ساختار هنری بسیار زیبا و حاوی مضامین سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و خداشناسی می‌باشد.
4. با بررسی در محتوای ادعیه و با در نظر گرفتن شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به این نتیجه می‌رسیم که دعا که عنصری زبانی است، با وجود داشتن ماهیت فرهنگی کارکردی تمدن ساز دارد.
5. تمدنی که در مذهب شیعه در قالب دعا ارائه می‌شود با ظهور و حضور مهدی (عج) و تشکیل دولت عدل جهانی وی واقعیت خارجی پیدا می‌کند. این تمدن دارای ویژگی‌هایی است که در جای جای ادعیه برای مشتاقان تبیین و تشریح شده است.
6. در مذهب شیعه، فرد و جامعه به وسیله دعا به تربیت و تزکیه نفس اقدام کرده و به طور مرتب و در طی زمان به آماده ساختن خود برای رسیدن به نقطه آرمانی این مذهب یعنی انسان کامل در فرد و مدینه فاضله در جامعه می‌پردازد.
7. ادعیه شیعه از لحاظ عمق، زیبایی، وحدت و همگرایی و نیز ارائه چشم اندازی به عمق فطرت و بلندای عدالت و عصمت بی‌مانند است.
8. توجه به ادعیه شیعه و استفاده مرتب از آن در طهارت و رشد و تعالی فرد و جامعه تاثیر فراوان داشته و دوری از آن که موجب از دست دادن زمینه ایمنی و سلامت و سعادت فرد و جامعه خواهد شد.

پیشنهاد
در طول تاریخ شیعه، دعا مهم‌ترین یا حداقل یکی از مهم‌ترین نقش‌ها را در ادامه حیات، رشد، پویایی و جهت‌دهی افراد و جوامع شیعی به سوی انسان کامل و مدینه فاضله برعهده داشته و با ایجاد ارتباط عاطفی بین انسان‌ها و خداوند متعال دایماً آنها را به سوی وضعیت بهتر رهنمون شده است؛ به همین علت نمی‌توان از تأثیر دائم این عنصر در بهبود مستمرفرهنگ وتمدن چشم پوشی نمود. از این لحاظ ادعیه نقشی مانند آب حیات برای ادامه فرهنگ و تمدن شیعی داشته‌اند؛ اما متأسفانه مدتی است به علت حضور پررنگ ماهواره، اینترنت، رسانه های جمعی، این نقش کمرنگ شده و آن آب حیات جای خود را به آب‌هایی نه چندان مفید یا حتی آلوده داده است. پسندیده است مسئولان امور به تأثیر و کارکرد دعا در فرهنگ و سپس رویکرد تمدن ساز آن برای حیات طیبه فرد و جامعه اهتمام بیشتری کنند. از سوی دیگر شایسته است علما و روحانیت به عنوان پرچمداران حیات و حرکت معنوی مردم به عنصر دعا و نشر و توسعه آن در زندگی فردی و جمعی مردم هرچه بیشتر عنایت فرموده واین نقش را پر رنگ تر و اثربخش تر سازند. در این زمینه نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات یکی از جنبه¬های مهمی است که می¬تواند مورد توجه قرار گیرد.




پی نوشت ها
. بقره (2) آيه37.
. انجیل لوقا (تهران: نشر علم، 1388) 11 / 2 ـ 4.
. الامام علی بن الحسین، صحیفه سجادیه، چاپ رایزنی فرهنگی ایران در سوریه، دعای 45/15.
. رک: فلسفی، شرح وتفسیر دعای مکارم الاخلاق (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1388).
. رک: عباس منوریان،«مديريت بر مبناي انتظارات MBE قدرت پيشگويي مثبت»، مجله اقتصاد مديريت، شماره ، فروردین1369.
. حسن عمید، فرهنگ عمید (تهران: انتشارات امیر کبیر، 1374) ج 1، ص 953.
. همان، ص559.
. محمود روح‌الاميني، زمينه فرهنگ‌شناسي (تهران: عطار، 1388) ص11.
. داريوش آشوري، تعريف‌ها و مفهوم فرهنگ (تهران: مركز اسناد فرهنگي آسيا، 1357) ص15-17.
. محمدتقی جعفری، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو (تهران: موسسه تدوین ونشرآثارعلامه جعفری، 1379) ص36.
. محمود روح الامینی، پيشين، ص147.
. آگ برن و ديگران، زمینة جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس امیرحسین آریانپور (تهران: نشر گستره،1381)، ص411.
. علي¬اكبر دهخدا، لغت نامه (تهران: چاپ دوم از دوره جديد، دانشگاه تهران، 1377) ج5.
. محمود روح الامینی، پيشين، ص 43.
. همان.
. ر.ك: اسماعیل ابن حماد الجوهری، الصحاح، تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار (بیروت: دار العلم للملایین،1990 م) ج3، ص1240؛ شیخ صفی الرحمن المبارکپوری، مصباح المنير (لبنان: مکتب دارالسلام،2003 م)، ص329؛ ابو الحسين احمد بن فارس بن زكريا، معجم مقاييس اللغه (قم: نشر دارالفكر، 1399 ق)، ج3، ص235؛ احمد بن يعقوب فيروزآبادي، القاموس المحيط (تهران: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386)، ج3، ص49.
. رک: حسن بن موسی نو بختی، فرق الشیعه، ترجمه و تحقیق محمد جواد مشکور (تهران: انتشارات علمی وفرهنگی،1386) ص17؛ شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام مهدی محقق (تهران: نشر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران) 1384، ص1؛ عبدالكريم شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمدفتح الله بن بدران (قم: نشر صادق، 1387) ج1، ص146.
. ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول6، ترجمه: صادق حسن زاده (تهران: نشر آل علیu، 1388)، ص 510.
. محمدعلي اسلامي ندوشن، فرهنگ و شبه فرهنگ (تهران: توس، 1354) ص.
. محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه: آقا نجفی اصفهانی (قم: نشر بکاء، 1385) ج2،ص60.
. رک: اعظم عاشوری، تأثیر دعا در حیات و پویایی فرهنگ و تمدن شیعه (قم: پايان‌نامه سطح سه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، 1388).
. رک: علی نوری مطلق، «ویژگیهای فرهنگی و تمدنی شیعه»، مجله علمی پژوهشی شیعه شناسی، ش29،تابستان1389.
. رک: علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی،1384).